Spis treści:
- Czym jest zachowek – tytułem przypomnienia
- Komu przysługuje?
- Wierzytelność z tytułu zachowku
- Czym jest umowa przelewu wierzytelności
- Wyłączenia możliwości przelewu wierzytelności
- Stanowisko Sądu Najwyższego
- Podsumowanie
Czym jest zachowek – tytułem przypomnienia
Instytucja zachowku chroni interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy, nawet wbrew jego woli. Zgodnie z treścią art. 991 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Ponadto, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 kwietnia 2018 r. w sprawie o sygn. akt II CSK 85/18:,, Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 k.c., przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Obliczanie wysokości zachowku związane jest nie tylko z odpowiedzialnością za długi spadkowe, ale także z działem spadku.’’
Komu przysługuje?
Zachowek przysługuje najbliższej rodzinie spadkodawcy, takiej jak zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli zostali pominięci w testamencie lub w darowiznach dokonanych przez spadkodawcę.
Wierzytelność z tytułu zachowku
Wierzytelność z tytułu zachowku to roszczenie majątkowe służące ochronie bezpośrednich spadkobierców ustawowych, które ma na celu zapewnienie realizacji ich interesów rodzinnych w przypadku, gdy zostali oni pokrzywdzeni przez dyspozycje testamentowe spadkodawcy. Roszczenie to jest pozbawione pierwiastka osobistego i opiera się na zasadach prawa spadkowego.
Czym jest umowa przelewu wierzytelności
Umowa przelewu wierzytelności to mechanizm prawny, który umożliwia wierzycielowi przeniesienie swojej wierzytelności na osobę trzecią. W praktyce, jest to narzędzie często wykorzystywane w celu zabezpieczenia lub transferu roszczeń majątkowych między podmiotami gospodarczymi, ale również w bardziej osobistych kontekstach, jak to ma miejsce w przypadku zachowku.
Zgodnie z art. 509 § 1 kodeksu cywilnego, wierzyciel może przenieść swoją wierzytelność na inną osobę bez zgody dłużnika, chyba że istnieje szczególny zakaz ustawowy, umowny lub gdy wierzytelność ta ma charakter wyjątkowo osobisty. W przypadku zachowku, mimo iż przysługuje on bliskim krewnym, nie jest traktowany jako roszczenie stricte osobiste.
Ciekawym aspektem prawnym przelewu wierzytelności jest to, że nabywca wchodzi w pełni w sytuację prawną cedenta, co oznacza, że przejmuje nie tylko same roszczenia, ale i ograniczenia z nimi związane, takie jak ryzyko przedawnienia roszczenia.
W praktyce, umowa przelewu wierzytelności z tytułu zachowku może być przydatna w różnych sytuacjach, na przykład, gdy osoba uprawniona jest w podeszłym wieku i chce zabezpieczyć swoje roszczenie przed możliwością jego utraty. Dzięki temu, inni mogą dochodzić tych roszczeń w jej imieniu, co jest ważne szczególnie w kontekście tego, że prawo do zachowku nie jest dziedziczone przez wszystkich spadkobierców osoby uprawnionej.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 2023 r., II CSKP 847/22:,, Konsekwencją przelewu wierzytelności jest zmiana podmiotowa po stronie wierzyciela, polegająca na tym, że dotychczasowy wierzyciel traci to stanowisko, a w jego miejsce wchodzi nabywca wierzytelności, który uzyskuje ją w takim samym kształcie, w jakim przysługiwała ona zbywcy. Legitymację materialną do żądania spełnienia świadczenia uzyskuje nowy wierzyciel (cesjonariusz), na ręce którego dłużnik jest obowiązany spełnić świadczenie, z zastrzeżeniem konsekwencji wynikających z braku zawiadomienia dłużnika o przelewie (art. 512 k.c.).’’
Wyłączenia możliwości przelewu wierzytelności
Przepisy ustawy przewidują szereg postanowień wyłączających dopuszczalność przelewu wierzytelności. Przykłady takich regulacji to art. 595 § 1 kodeksu cywilnego, który stanowi o niezbywalności prawa odkupu; art. 602 § 1 kodeksu cywilnego, przewidujący niezbywalność prawa pierwokupu; oraz art. 912 kodeksu cywilnego, wyłączający możliwość zbycia prawa dożywocia. Warto zauważyć, że obowiązujące przepisy nie zakazują zbywania wierzytelności z tytułu zachowku.
Druga negatywna przesłanka wymieniona w art. 509 § 1 kodeksu cywilnego, dotycząca sprzeczności przelewu wierzytelności z zastrzeżeniem umownym, nie wymaga bliższego omówienia w kontekście niniejszej sprawy z uwagi na charakter roszczenia.
Stanowisko Sądu Najwyższego
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1975 roku sygn. akt III CZP 91/74: „(…) Nie stanowi dostatecznie przekonywającego argumentu na uzasadnienie poglądu o ściśle osobistym charakterze roszczenia o zachowek, wyłączającym jego zbywalność – okoliczność, iż zachowek przysługuje tylko wąskiemu gronu osób najbliższych spadkodawcy. Uwzględniając bowiem różnice co do kręgu osób uprawnionych do zachowku (art. 991 § 1 k.c.) oraz do dziedziczenia ustawowego (art. 931 i nast. k.c.), należy zauważyć, że również do dziedziczenia z ustawy powołane są w zasadzie osoby najbliższe spadkodawcy, a wielokrotnie krąg osób uprawnionych do dziedziczenia danego spadku z ustawy będzie się zbiegał z kręgiem osób uprawnionych do zachowku. Stosownie zaś do art. 1051 k.c. spadkobierca, który spadek przyjął, może – bez ograniczenia – zbyć spadek w całości lub części, może zbyć również swój udział spadkowy. Skoro zatem osoba uprawniona do zachowku mogłaby zbyć spadek lub udział spadkowy, gdyby dziedziczyła spadek, to w drodze wykładni a maiore ad minus można dojść do wniosku, że może ona zbyć również swoją wierzytelność z tytułu zachowku, stanowiącą odpowiednio mniejszą część jej udziału spadkowego.”
Ponadto, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia z dnia 13 kwietnia 2018 r., I CSK 381/17 stwierdził, iż,, Zobowiązanie do uzupełnienia zachowku ciążące na obdarowanym (art. 1000 § 1 k.c.) przechodzi na jego następców prawnych także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy (art. 922 § 1 k.c.).
Stanowisko to zostało również potwierdzone w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1934 r.,C.II. 1953/34, w którym zostało wskazane, iż ,,Prawo do zachowku jest roszczeniem pieniężnem, ale nie ściśle osobistem, i dlatego, jak inne roszczenia pieniężne, może być odstąpione w drodze cesji.’’
Podsumowanie
Podsumowując, możliwość zbycia wierzytelności z tytułu zachowku jest zagadnieniem, które budzi różnorodne interpretacje prawne, ale analiza obowiązujących przepisów i orzecznictwa Sądu Najwyższego wskazuje na zasadność tej opcji. Zachowek, będący mechanizmem ochrony bliskich spadkodawcy, którzy nie zostali uwzględnieni w jego ostatniej woli, może być przedmiotem umowy przelewu wierzytelności. Sąd Najwyższy potwierdza, że pomimo iż roszczenie o zachowek ma charakter ochrony bliskich osób, nie jest to roszczenie na tyle osobiste, by wyłączać możliwość jego zbycia.
W praktyce oznacza to, że uprawnieni do zachowku mogą przenieść swoje roszczenie na inną osobę, co może być korzystne w różnych sytuacjach życiowych, na przykład w przypadku chęci zabezpieczenia finansowego przez osoby starsze lub niemogące samodzielnie dochodzić swoich praw. Ważne jest jednak, aby pamiętać, że przelew wierzytelności obejmuje zarówno prawa, jak i obowiązki z nimi związane, w tym ryzyko przedawnienia roszczeń.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego rzuca światło na interpretację przepisów dotyczących zbywalności wierzytelności z tytułu zachowku, dając jasność prawna zarówno prawnikom, jak i osobom bezpośrednio zainteresowanym, co stanowi istotny element w rozumieniu i stosowaniu prawa spadkowego.
