Częstym zjawiskiem, które występuje w Polsce, jest dokonanie darowizny majątku za życia, żeby uniknąć nieporozumień i waśni związanych z późniejszym dziedziczeniem majątku przez spadkobierców. Niestety, takie rozwiązanie wiąże się z możliwością, że dokonane darowizny będą później wchodziły w skład spadku.
Darowizna
Darowizna to umowa, która może zostać zawarta między żyjącymi, a jej celem jest dokonanie z różnych pobudek aktu dobroci serca. Umowa darowizny jest dwustronną czynnością prawną i obie strony muszą się na nią zgodzić.
Darowizna przyjęta za życia spadkodawcy wchodzi do masy majątkowej i jest zaliczana do schedy spadkowej osób uprawnionych do zachowku, czyli zstępnych, małżonka oraz wstępnych.
Masa majątkowa to suma praw i obowiązków, jakie przysługiwały spadkodawcy w momencie jego śmierci, mających charakter cywilnoprawny oraz majątkowy.
Scheda spadkowa to wartość majątku spadkowego według stanu z dnia otwarcia spadku oraz wartości z dnia orzekania, pomniejszona o długi spadkowe.
Zachowek jest instytucją chroniącą osoby najbliższe, które nie zostały uwzględnione w testamencie spadkodawcy i oznacza określoną część ułamkową majątku, która co do zasady należy się, niezależnie od woli wyrażonej w testamencie.
Zstępni to przede wszystkim dzieci danej osoby, lecz również wnuki oraz prawnuki. Do tej grupy zaliczają się także: dzieci przysposobione, dzieci uznane za własne, jak również te pochodzące spoza małżeństwa.
Wstępni oznaczają osoby, od których spadkodawca się wywodzi, czyli rodzice, dziadkowie, czy pradziadkowie.
W kontekście dziedziczenia małżonka istotne jest, żeby pozostawał w ważnym związku małżeńskim z daną osobą w chwili śmierci spadkodawcy.
Zaliczenie darowizny na poczet schedy spadkowej
Instytucja zaliczania do spadku darowizn obowiązuje przede wszystkim w celu uniknięcia dwukrotnego obdarowania spadkobiercy w wyniku umowy darowizny oraz dziedziczeniu spadku po spadkodawcy. Na tej podstawie Sąd, obliczając wartość masy spadkowej, może uwzględnia stan darowizny, z chwili jej dokonania, a wartość według cen z chwili orzekania o dziale spadku. Wartość jest dzielona między spadkobierców odpowiednio do przysługujących im udziałów.
Umowy darowizn, które będą się zaliczały na rzecz schedy spadkowej to np.:
- Przekazanie środków pieniężnych
- Przekazanie samochodu
- Przekazanie obrazu
- Przekazanie nieruchomości
Darowizny – wyjątki od zasady
Omówienie problematyki zaliczania darowizn na poczet masy spadkowej zależy również od tego, czy prowadzone jest postępowanie o dział spadku, czy występujemy z roszczeniem o zachowek.
Co do zasady na rzecz schedy spadkowej nie zalicza się (zgodnie z art. 1039 Kodeksu Cywilnego):
- Darowizn zwolnionych z obowiązku zaliczenia przez spadkodawcę na rzecz schedy spadkowej
Dokonane przez spadkodawcę na podstawie oświadczenia woli w formie dowolnej, które nie musi być złożone spadkobiercy, żeby uzyskało skuteczność lub zwolnienie wynika z okoliczności, np. oświadczenie złożone w treści aktu notarialnego – umowy darowizny nieruchomości,
- Drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte
Ocena, czy dana darowizna jest drobna oraz zwyczajowo przyjęta powinna być subiektywna. Np. darowizna z okazji ślubu, imienin, rocznicy
Podkreślić jednak należy, iż wskazane wyżej oświadczenie o wyłączeniu przedmiotu darowizny z zaliczenia na schedę spadkową jest skuteczne jedynie w odniesieniu do postępowania o dział spadku, nie jest zaś skuteczne w postępowaniu o zachowek. W konsekwencji oznacza to, że w przypadku wystąpienia przez uprawnionego z roszczeniem o zachowek, daną darowiznę trzeba będzie doliczyć do schedy spadkowej.
Innym przykładem, gdy nie dojdzie do zaliczenia darowizny na rzecz schedy spadkowej, jest stan faktyczny, w którym małżonek otrzymał darowiznę od spadkodawcy przed zawarciem z nim małżeństwa.
W praktyce często pojawiają się pytania obdarowanych przeciwko którym wystąpiono z roszczeniem o zachowek, odnośnie „10 letniego terminu przedawnienia darowizn”.
W tym kontekście na uwagę zasługuje art. 994 Kodeksu Cywilnego, zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku, dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Oznacza to, że 10 letni termin pozwalający na nieuwzględnienie darowizny przy obliczaniu schedy spadkowej dotyczy jedynie osób, które nie są spadkobiercami, albo osobami którym przysługuje roszczenie o zachowek. Jeżeli darowizna została dokonana na jedną z takich osób, zalicza się ją na poczet masy spadkowej niezależnie od daty jej dokonania.
Istotną kwestią jest również zapamiętanie, że w razie przewyższenia schedy spadkowej przez darowiznę, którą otrzymał spadkobierca, nie musi on zwrócić nadwyżki, lecz nie jest uwzględniony przy dziale spadku, gdyż należy przyjąć, że został on już należycie zaspokojony.
