Umowa dożywocia a zachowek – jakie są prawa spadkobierców?

Spis treści:

1. Czym jest umowa dożywocia
2. Zachowek – tytułem przypomnienia
3. Umowa dożywocia a zachowek
4. Umowa dożywocia a spadkobiercy?
5. Czy prawo dożywocia przechodzi na spadkobierców?
6. Unieważnienie umowy dożywocia przez spadkobierców
7. Zalety umowy dożywocia w kontekście prawa do zachowku
8. Podsumowanie

W dziedzinie prawa spadkowego umowa dożywocia oraz zachowek są dwoma istotnymi pojęciami, które często są przedmiotem zainteresowania osób planujących przekazanie swojego majątku lub dziedziczenie po zmarłym. Umowa dożywocia umożliwia przekazanie majątku jeszcze za życia darczyńcy, zachowując jednak prawo do korzystania z niego przez określony czas lub do końca życia.

Z kolei zachowek stanowi gwarancję określonej części spadku dla osób uprawnionych, nawet jeśli nie zostali uwzględnieni w testamencie. Oba te zagadnienia są istotne dla prawa spadkowego i mają znaczący wpływ na sposób dziedziczenia majątku oraz zabezpieczenie interesów spadkobierców. W niniejszym artykule poddane zostaną analizie kluczowe aspekty obu instytucji oraz potencjalne konflikty, jakie mogą się pojawić w kontekście ich współistnienia.

Czym jest umowa dożywocia

Umowa dożywocia to specyficzny rodzaj umowy cywilnoprawnej, na mocy, której jedna strona (zbywca) przenosi własność nieruchomości na drugą stronę (dożywotnika), w zamian za zobowiązanie dożywotnika do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania. Obejmuje to między innymi zapewnienie zbywcy mieszkania (przyjęcie jako domownika), wyżywienia, odzieży, opału, a także opieki w czasie choroby oraz organizacji pogrzebu odpowiadającemu zwyczajom miejscowym.

Świadczenie zbywcy polega na jednorazowym przeniesieniu własności nieruchomości. Z kolei świadczenie nabywcy nieruchomości może mieć różne formy: może być jednorazowe, na przykład w postaci ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego lub pokrycia kosztów pogrzebu, ciągłe, np. poprzez dostarczanie mieszkania lub świadczenie usług pielęgnacyjnych, albo okresowe, takie jak wypłata renty.

Umowa dożywocia jest regulowana przez przepisy Kodeksu Cywilnego (art. 908–916) i musi być zawarta w formie aktu notarialnego, aby była ważna. Przeniesienie własności nieruchomości skutkuje również ustanowieniem na niej prawa dożywocia, co chroni zbywcę przed utratą majątku i zapewnia mu bezpieczeństwo życiowe. Ta forma umowy różni się od darowizny tym, że dożywotnik przyjmuje na siebie konkretne obowiązki względem zbywcy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 września 2021 r. w sprawie o sygn. akt I CSKP 140/21 wskazał, iż: ,,Umowę dożywocia charakteryzuje, jako odrębny typ umowy nazwanej, przede wszystkim jej wzajemny oraz alimentacyjny charakter. Okoliczność, że jednym z motywów umowy o dożywocie jest „pozostawienie mieszkania w rodzinie”, nie oznacza niedopuszczalności zawarcia takiej umowy inter vivos w ramach swobody dysponowania prawem własności za życia i w ramach zasady swobody umów. Wyjątkiem byłaby sytuacja, gdyby umowa taka miała w istocie charakter pozorny i strony nie zamierzałyby wywołać przewidzianych w niej skutków albo wyjątkowo byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.), ze względu na szczególne okoliczności sprawy.’’

Zachowek – tytułem przypomnienia

Instytucja zachowku chroni interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy, nawet wbrew jego woli. Zgodnie z treścią art. 991 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Ponadto, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 kwietnia 2018 r. w sprawie o sygn. akt II CSK 85/18: ,,Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 k.c., przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Obliczanie wysokości zachowku związane jest nie tylko z odpowiedzialnością za długi spadkowe, ale także z działem spadku.’’

Umowa dożywocia a zachowek

Podstawowa różnica między umową darowizny a umową dożywocia w kontekście roszczeń o zachowek polega na tym, że w przypadku darowizny, wartość darowanej rzeczy jest wliczana do masy spadkowej przy wyliczaniu zachowku. W przypadku umowy dożywocia, wartość przekazanej nieruchomości nie jest uwzględniana w obliczeniach zachowku. Z tego względu umowa dożywocia może ochronić nabywcę nieruchomości przed roszczeniami o zachowek.

Jak trafnie podkreśla orzecznictwo sądów polskich brak jest podstaw do rozszerzenia pojęcia darowizny o jakiej jest mowa w art. 993 i 994 k.c. na umowę dożywocia. Nawet bowiem w przypadku obiektywnej niewspółmierności świadczeń w umowie dożywocia nie dochodzi do darowizny. Zwrócić trzeba uwagę, że umowa dożywocia jest odrębnym typem nazwanej umowy wzajemnej i jakkolwiek w judykaturze wskazuje się, że ze względu na czas trwania oraz rodzaj świadczeń nabywcy nieruchomości całościowy ich rozmiar zależy od elementu przypadkowego jakim jest długość życia dożywotnika oraz zakres jego potrzeb, nawet w przypadku niewspółmierności świadczeń na korzyść zobowiązanego z umowy dożywocia np. z powodu krótkiego okresu tych świadczeń, czy znacznej wartości przedmiotu umowy, to nie ma ona charakteru darowizny. Zakres świadczeń zależy przede wszystkim od długości życia dożywotnika, jest to więc umowa losowa. Niewykluczone są też przecież przypadki, że wartość świadczeń na rzecz dożywotnika przewyższa wartość nieruchomości, której własność przeniesiono na podstawie umowy dożywocia. (Wyrok SA w Krakowie z 18.04.2019 r., I ACa 1064/18, LEX nr 2776037.)

Umowa dożywocia a spadkobiercy?

Prawo do zachowku wyłania się w sytuacji, gdy spadkodawca za życia przekazał swoje majątkowe dobra w sposób wolny od opłat. W przypadku umowy dożywocia, jednakże, nie występuje taka bezpłatna dyspozycja majątkiem. Dlatego też, nie przysługuje zachowek z tytułu umowy dożywocia, co skutkuje tym, że nabywca nieruchomości na mocy tej umowy nie jest zobowiązany do regulowania żadnych roszczeń o zachowek ze strony spadkobierców poprzedniego właściciela.

Czy prawo dożywocia przechodzi na spadkobierców?

Zgodnie z art. 912 Kodeksu cywilnego prawo dożywocia jest niezbywalne. To uprawnienie nie przekazuje się drogą dziedziczenia, ponieważ jest ściśle związane z osobą uprawnioną. Po śmierci tej osoby, prawo dożywocia przestaje obowiązywać. Jeśli dożywocie zostało ustanowione na rzecz kilku osób, udziały pozostałych zostaną odpowiednio pomniejszone w przypadku zgonu jednej z nich.

Unieważnienie umowy dożywocia przez spadkobierców

Zgodnie z art. 913 §2 Kodeksu Cywilnego w wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie.

W praktyce niemożliwe jest dla spadkobierców anulowanie umowy dożywocia. Choć Kodeks cywilny oferuje możliwość zwrócenia się do sądu o rozwiązanie takiej umowy, to prawo do wniesienia takiego pozwu przysługuje wyłącznie osobom będącym stronami umowy, czyli zobowiązanemu lub dożywotnikowi. Spadkobiercy nie mają więc takich uprawnień.

Zalety umowy dożywocia w kontekście prawa do zachowku

Umowa dożywocia stanowi skuteczną strategię zabezpieczenia przed koniecznością wypłaty ewentualnego zachowku. Wartość nieruchomości przekazanej przez przyszłego spadkodawcę na rzecz nabywcy w zamian za świadczenie dożywotnie nie podlega uwzględnieniu w substracie zachowku. Ze względu na wzajemny i odpłatny charakter umowy dożywocia, a także na liberalne rozumienie darowizny w kontekście przepisów dotyczących zachowku, nie można jej traktować jako częściowej darowizny. Umowa dożywocia nie jest bowiem równoznaczna z nieodpłatnym przysporzeniem, jak ma to miejsce w przypadku umowy darowizny. Ogólnie rzecz biorąc, potencjalni spadkobiercy nie mogą domagać się zachowku od wartości nieruchomości przekazanej w ramach umowy dożywocia. W przypadku umowy darowizny sytuacja prezentuje się inaczej, gdzie wartość darowanej nieruchomości jest brana pod uwagę przy obliczaniu substratu zachowku.

Podsumowanie

Artykuł omawia dwie istotne kwestie w dziedzinie prawa spadkowego: umowę dożywocia i zachowek. Umowa dożywocia pozwala przekazać majątek jeszcze za życia, zachowując jednak prawo korzystania z niego do końca życia. Zachowek z kolei gwarantuje część spadku osobom uprawnionym, nawet jeśli nie zostali uwzględnieni w testamencie. Artykuł analizuje, jak umowa dożywocia wpływa na prawa spadkobierców, podkreślając, że nabywca nieruchomości na mocy umowy dożywocia nie musi obawiać się roszczeń o zachowek. Ponadto, prawo dożywocia nie przechodzi na spadkobierców i umowę tę mogą unieważnić jedynie strony umowy. Umowa dożywocia może być korzystna dla zabezpieczenia przed roszczeniami o zachowek, ponieważ wartość przekazanej nieruchomości nie podlega uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku, co różni ją od umowy darowizny.