Zmiany w prawie dotyczące zachowku

Spis treści:

1. 1. Wprowadzenie
   2. Czym jest zachowek i komu przysługuje?
   3. Prawo do zachowku a wola spadkodawcy
   4. Substrat zachowku – czyli co wchodzi w podstawę obliczeń
   5. Jak oblicza się wysokość zachowku?
   6. Fundacja rodzinna a zachowek
   7. Nowe możliwości: obniżenie, rozłożenie i odroczenie zapłaty zachowku
   8. Przedawnienie i dochodzenie zachowku
   9. Podsumowanie
   10. FAQ – najczęściej zadawane pytania

Wprowadzenie

Instytucja zachowku jest jednym z filarów polskiego prawa spadkowego. Chroni osoby najbliższe spadkodawcy, gwarantując im prawo do części majątku – niezależnie od woli spadkodawcy. Choć przepisy o zachowku obowiązują od dziesięcioleci, ich praktyczne stosowanie staje się coraz bardziej złożone. Nowelizacje Kodeksu cywilnego, zwłaszcza te wprowadzone wraz z ustawą o fundacji rodzinnej, zmieniły sposób obliczania zachowku, poszerzając zakres podmiotów odpowiedzialnych za jego zapłatę i modyfikując pojęcie tzw. substratu zachowku.

Dzisiejsze obliczenie zachowku nie jest już czynnością czysto techniczną. To wieloetapowy proces, w którym rachunek matematyczny jest tylko efektem stosowania wielu przepisów prawa materialnego i procesowego.

Czym jest zachowek i komu przysługuje?

Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące określonej grupie osób bliskich spadkodawcy – jego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom, o ile byliby powołani do spadku z ustawy. Innymi słowy, zachowek przysługuje tym, którzy zostaliby spadkobiercami w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, wysokość zachowku wynosi:

• połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym,
• dwie trzecie tego udziału, jeśli uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy.

Uprawniony do zachowku nie staje się właścicielem części majątku, lecz ma prawo do sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku – czyli do swojego udziału w wartości spadku.

Prawo do zachowku a wola spadkodawcy

Wola spadkodawcy, wyrażona w testamencie, nie może pozbawić uprawnionych prawa do zachowku – chyba że zostali wydziedziczeni zgodnie z art. 1008 k.c. Wydziedziczenie może nastąpić jedynie w ściśle określonych przypadkach, m.in. gdy uprawniony:

• uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się rażącej obrazy czci wobec spadkodawcy,
• albo nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W praktyce sądowej to właśnie klauzule zasad współżycia społecznego są najczęstszym źródłem sporów o zachowek.

Substrat zachowku – czyli co wchodzi w podstawę obliczeń

Punktem wyjścia dla ustalenia wysokości zachowku jest substrat zachowku – suma, która obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o niektóre darowizny i zapisy windykacyjne.

W skład substratu wchodzi:

1. Aktywa spadku – czyli majątek pozostawiony przez spadkodawcę w chwili śmierci.
2. Darowizny uczynione przez spadkodawcę za życia, o ile podlegają doliczeniu.
3. Zapis windykacyjny, który zwiększa wartość substratu zachowku.

Po nowelizacji z 2023 roku substrat może obejmować także fundusz założycielski fundacji rodzinnej oraz mienie związane z jej rozwiązaniem, jeśli zostały wniesione przez spadkodawcę. Te elementy mają szczególne znaczenie, gdy zmarły prowadził przedsiębiorstwo lub zorganizował swój majątek w ramach fundacji rodzinnej.

Jak oblicza się wysokość zachowku?

Proces obliczania zachowku przebiega w kilku etapach:

1. Ustalenie udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym.
2. Obliczenie substratu zachowku, czyli wartości czystego spadku z doliczeniem odpowiednich darowizn i przysporzeń.
3. Wyznaczenie wysokości zachowku – poprzez pomnożenie udziału spadkowego przez odpowiedni współczynnik (½ lub ⅔).
4. Zaliczenie darowizn, zapisów i świadczeń otrzymanych przez uprawnionego za życia spadkodawcy na poczet zachowku.
5. Ustalenie roszczenia o zapłatę zachowku, które uprawniony może kierować przeciwko spadkobiercom, obdarowanym lub – po nowelizacji – fundacji rodzinnej.

Warto podkreślić, że zgodnie z art. 995 k.c., wartość darowizn i przedmiotów doliczanych do spadku ustala się według stanu z chwili ich dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku.

Fundacja rodzinna a zachowek

Nowelizacja Kodeksu cywilnego w związku z ustawą o fundacji rodzinnej wprowadziła rewolucję w zakresie doliczania określonych składników majątkowych. Fundacja rodzinna, powoływana w celu gromadzenia i zarządzania majątkiem rodziny, może wpływać na prawo do zachowku i sposób jego obliczania.

Do spadku dolicza się:

• wartość funduszu założycielskiego wniesionego przez spadkodawcę,
• mienie pozostałe po rozwiązaniu fundacji rodzinnej,
• a także świadczenia przekazane beneficjentom, jeśli są jednocześnie osobami uprawnionymi do zachowku.

Celem tej regulacji jest uniknięcie sytuacji, w której spadkodawca „ukrywa” majątek w fundacji rodzinnej, pozbawiając bliskich realnego zachowku.

Nowe możliwości: obniżenie, rozłożenie i odroczenie zapłaty zachowku

W ramach nowelizacji wprowadzono też przepisy pozwalające na większą elastyczność w wykonaniu obowiązku zapłaty zachowku. Sąd może:

• rozłożyć zachowek na raty,
• odroczyć termin jego płatności,
• a w wyjątkowych przypadkach nawet obniżyć jego wysokość, jeśli natychmiastowa zapłata byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Takie rozwiązanie ma chronić spadkobierców prowadzących np. rodzinne przedsiębiorstwa, którzy w przeciwnym razie musieliby sprzedać majątek tylko po to, by wypłacić zachowek.

Przedawnienie i dochodzenie zachowku

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku – w zależności od tego, czy spadkodawca pozostawił testament. Dochodzenie zachowku następuje przed sądem cywilnym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

W pozwie o zachowek należy precyzyjnie wykazać wartość substratu zachowku, jego składniki oraz przysporzeni, które można doliczyć, co w praktyce często wymaga opinii biegłego rzeczoznawcy.

Podsumowanie

Nowelizacja przepisów dotyczących zachowku nie zmieniła jego istoty, ale wprowadziła nowe elementy, które znacząco komplikują sposób jego obliczania. Włączenie do substratu zachowku fundacji rodzinnej, nowe reguły zaliczania świadczeń oraz możliwość rozłożenia zachowku na raty to odpowiedź ustawodawcy na współczesne realia sukcesji i ochrony rodzinnych przedsiębiorstw.

Obliczanie zachowku dziś wymaga nie tylko znajomości przepisów Kodeksu cywilnego, ale i praktycznej umiejętności interpretowania nowych instytucji – zwłaszcza fundacji rodzinnej. Dlatego przy sporach o zachowek warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, który pomoże właściwie ustalić wysokość zachowku i skutecznie dochodzić swoich praw.

FAQ – najczęściej zadawane pytania

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek przysługuje małżonkowi, zstępnym i – w niektórych przypadkach – rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Czy fundacja rodzinna może odpowiadać za zapłatę zachowku?
Tak. Fundacja rodzinna oraz osoby, które otrzymały mienie w związku z jej rozwiązaniem, odpowiadają za zachowek subsydiarnie wobec spadkobierców i obdarowanych

Kiedy zachowek się przedawnia?

Roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku.