Co, jeśli spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć na podstawie testamentu

Spis treści:

Wprowadzenie

Testament to narzędzie, dzięki któremu możemy wyrazić naszą wolę dotyczącą majątku po śmierci. Daje on możliwość pominięcia ustawowych zasad dziedziczenia i samodzielnego wskazania osób, które otrzymają po nas spadek. Co jednak, jeśli osoba wskazana w testamencie nie może albo nie chce dziedziczyć? Czy testament traci wtedy moc? Czy majątek „przepada”? Polskie prawo spadkowe przewiduje konkretne mechanizmy, które zabezpieczają ostatnią wolę spadkodawcy. Jednym z najważniejszych jest przyrost, o którym opowiemy szerzej w dalszej części artykułu.

Testament jako fundament dziedziczenia

Testament to jednostronne oświadczenie woli spadkodawcy, w którym rozporządza on swoim majątkiem na wypadek śmierci. Jest to akt o szczególnej doniosłości prawnej – musi być sporządzony zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, inaczej może zostać uznany za nieważny.

Testament może mieć formę:

własnoręczną (holograficzną),
notarialną,
szczególną (np. ustną – w wyjątkowych przypadkach).

Sporządzając testament, można:

wskazać konkretnych spadkobierców,
określić udziały w spadku,
ustanowić zapisy lub polecenia,
dokonać wydziedziczenia,
zastosować podstawienie lub przyrost.

Kiedy spadkobierca nie może dziedziczyć?

Nie każda osoba wskazana w testamencie będzie mogła ostatecznie otrzymać spadek. Istnieją przypadki, w których dziedziczenie jest prawnie wykluczone.

Śmierć przed spadkodawcą

Jeśli spadkobierca testamentowy zmarł wcześniej niż spadkodawca, traktuje się go, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku. W takiej sytuacji jego udział nie przechodzi na jego spadkobierców, chyba że w testamencie zastosowano tzw. podstawienie.

Niegodność dziedziczenia

Zgodnie z art. 928 Kodeksu cywilnego, spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeśli dopuścił się np. umyślnego przestępstwa wobec spadkodawcy, próbował wpłynąć na jego testament groźbą lub oszustwem albo uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych.

Osoba uznana za niegodną dziedziczenia traktowana jest tak, jakby nie dożyła chwili śmierci spadkodawcy.

Gdy spadkobierca nie chce dziedziczyć

Niektóre osoby – z własnej woli – mogą odrzucić spadek. Najczęściej motywacją jest obawa przed długami spadkowymi, mimo że dziś obowiązuje zasada dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza.

Oświadczenie o odrzuceniu spadku:

musi być złożone przed sądem lub notariuszem,
należy je złożyć w terminie 6 miesięcy od dnia, gdy spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku.

Skutek? Taki spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył chwili śmierci spadkodawcy – a więc otwiera się pole do zastosowania przyrostu lub podstawienia.

Czym jest przyrost i jak działa?

Podstawy prawne

Instytucja przyrostu została uregulowana w art. 965 Kodeksu cywilnego. Polega ona na tym, że jeśli jeden ze spadkobierców testamentowych nie może lub nie chce dziedziczyć, jego udział przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w proporcji odpowiadającej ich udziałom.

Warunki zastosowania przyrostu:

testament musi powoływać więcej niż jednego spadkobiercę,
nie może być ustanowionego podstawienia,
spadkodawca nie może wyłączyć przyrostu w testamencie.

Przykład z życia

Załóżmy, że spadkodawca, pan Andrzej, powołał w testamencie troje dzieci do dziedziczenia w równych częściach. Jedno z dzieci zmarło przed nim i nie pozostawiło potomstwa. W tej sytuacji jego 1/3 udziału przyrasta do pozostałych dwojga – każde z nich otrzymuje po 1/2 spadku.

Wyłączenie przyrostu

Spadkodawca może w testamencie wyłączyć przyrost, np. zapisać: „Jeśli Anna nie będzie mogła dziedziczyć, jej część przypada moim ustawowym spadkobiercom”. W takim przypadku udział nieprzyjęty przez Annę nie przyrasta do pozostałych testamentowych spadkobierców.

Co z obowiązkami?

Osoba, której przypadł udział na mocy przyrostu, dziedziczy także obowiązki pierwotnego spadkobiercy – np. obowiązek wykonania zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego lub polecenia.

Orzecznictwo

W postanowieniu SN z dnia 12 października 1973 r. (III CRN 234/72) wskazano, że przyrost może działać także w sytuacji, gdy odpada więcej niż jeden spadkobierca, pod warunkiem, że chociaż jeden może skutecznie dziedziczyć. Sąd dodał również, że wyłączenie przyrostu musi jednoznacznie wynikać z treści testamentu.

Co z zachowkiem, gdy spadkobierca testamentowy nie dziedziczy?

Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma chronić najbliższych członków rodziny przed całkowitym pominięciem w testamencie. Uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz – w braku zstępnych – rodzice spadkodawcy.

Ale co się dzieje, gdy osoba uprawniona do zachowku była powołana w testamencie, lecz nie może lub nie chce dziedziczyć?

Dwie najczęstsze sytuacje:

Spadkobierca odrzucił spadek: wówczas nie dziedziczy, ale jego prawo do zachowku nie przekształca się w roszczenie pieniężne – sam zrezygnował z dziedziczenia, a tym samym z zachowku.
Spadkobierca został uznany za niegodnego: wówczas również traci prawo do dziedziczenia i nie przysługuje mu zachowek. Uznanie za niegodnego ma skutki zbliżone do śmierci – działa wstecznie.

Uwaga: Jeśli osoba, która nie dziedziczy, ma własne dzieci, mogą one być uprawnione do zachowku (w miejsce rodzica), jeżeli same spełniają warunki ustawowe.

Z perspektywy testatora warto przewidzieć takie sytuacje i uregulować w testamencie nie tylko dziedziczenie, ale też ewentualne roszczenia zachowkowe – np. przez zapis windykacyjny, polecenie zapłaty lub nawet wydziedziczenie, jeśli są ku temu podstawy.

Jak zabezpieczyć testament przed takimi sytuacjami?

Aby uniknąć problemów, warto sporządzić testament w sposób przemyślany i strategiczny. Pomoc prawnika może tu okazać się nieoceniona.

Praktyczne wskazówki:

Zastosuj podstawienie: „W razie śmierci mojego syna, jego udział przypada jego córce”.
Ureguluj sytuację awaryjną: wpisz, co ma się stać z udziałem, jeśli ktoś odrzuci spadek lub nie może dziedziczyć.
Rozdziel majątek konkretnie: zamiast „wszystko po równo”, wskaż konkretne składniki i osoby.

Podsumowanie

Nieobecność lub odmowa spadkobiercy testamentowego nie oznacza końca testamentu. Polskie prawo przewiduje rozwiązania, które umożliwiają zachowanie skuteczności ostatniej woli – przede wszystkim instytucję przyrostu. Dzięki niej majątek nie trafia przypadkowo do osób, których spadkodawca nie chciałby obdarzyć. Dobrze sporządzony testament uwzględnia różne scenariusze – śmierć, niegodność, odrzucenie – i zabezpiecza majątek przed sporami.