Formy rozporządzania majątkiem – jakie są?

Decyzja dotycząca rozporządzenia majątkiem wśród osób najbliższych nie należy do najprostszych. Z pomocą w tej kwestii przychodzą przewidziane przez prawo formy dysponowania majątkiem, bowiem wybór odpowiedniej formy rozporządzenia majątkiem niesie ze sobą daleko idące konsekwencje, z których przyszli spadkodawcy nie zawsze zdają sobie sprawę.

Podjęcie decyzji w tym przedmiocie uzależnione jest od naszych potrzeb i zaistniałych okoliczności, a także powinno nastąpić z uwzględnieniem przyszłego postępowania spadkowego. Należy również mieć na względzie osobistą sytuację rodzinną szczególnie w kwestii roszczenia o zachowek od osób, które dziedziczyły od nas majątek, a także wysokość kosztów związanych w wybraną formą rozporządzenia majątkiem. Niemniejsze znaczenie ma również wybór pomiędzy dokonaniem rozporządzenia za życia lub na wypadek śmierci. Kwestia ta ma szczególne znaczenie, bowiem decyduje o posiadaniu lub wyzbyciu się majątku za życia oraz pozwala uniknąć ewentualnych konfliktów na tle postępowania spadkowego.

Z uwagi na powyższe do przewidzianych prawem form rozporządzania majątkiem wśród osób najbliższych można zaliczyć: testament, darowiznę oraz umowę dożywocia. Wybór określonej formy powinien być zależny od konkretnej sytuacji rodzinnej osoby rozporządzającej majątkiem.

Testament

Testament jest formą rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Kodeks Cywilny przewiduje podział testamentów na zwykłe i szczególne, jednakże najpowszechniejszymi formami sporządzanych testamentów jest:

  • testament holograficzny- sporządzony własnoręcznie, podpisany i opatrzony datą,
  • testament notarialny- sporządzony w formie aktu notarialnego.

Rozporządzenia majątkiem zawarte w testamencie dochodzą do skutku z chwilą śmierci spadkodawcy. Po stronie spadkobierców leży konieczność przeprowadzenia postępowania spadkowego w sądzie lub przed notariuszem, w celu potwierdzenia nabycia spadku. Wartym podkreślenia jest fakt, że testament jest formą rozporządzenia majątkiem wobec spadkobierców ustawowych, jak również wobec osób znajdujących się poza kręgiem spadkobierców.

W przypadku pominięcia w testamencie części spadkobierców, przysługuje im roszczenie o zachowek, który stanowi ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca w testamencie nie zapisał majątku komuś innemu. Zachowek przysługuje tylko najbliższej rodzinie spadkodawcy (zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy), którzy dziedziczyliby zgodnie z ustawą, gdyby nie fakt sporządzenia testamentu. Przedawnienie roszczenia o zachowek wynosi 5 lat od chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.

Jednakże testament to nie tylko wskazanie spadkobiercy, poza tym może on zawierać wiele innych postanowień, określanych mianem rozrządzeń testamentowych, do których możemy zaliczyć m.in.:

  • podstawienie- testator, powołując spadkobiercę, może nadto postanowić, że gdyby ten nie mógł być spadkobiercą (na przykład zmarł wcześniej) lub nie chciał dziedziczyć (na przykład spadek odrzucił), wówczas spadkobiercą rezerwowym ma być inna osoba (podstawienie),
  • zapis- spadkodawca może w testamencie zobowiązać spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Zapis polegać może na przykład na obowiązku przeniesienia własności rzeczy, spełnieniu świadczenia pieniężnego, czy dostarczaniu środków utrzymania. Roszczenie z tytułu zapisu, przedawnia się z upływem 5 lat od dnia jego wymagalności,
  • zapis windykacyjny- w treści zapisu windykacyjnego spadkodawca postanawia, że wskazana przez niego konkretna osoba nabywa określony przedmiot wchodzący w skład spadku już z chwilą otwarcia spadku, bez konieczności dokonywania działu spadku. Dla ważnego ustanowienia zapisu windykacyjnego niezbędne jest umieszczenie go w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego.

Najbliższa rodzina (grupa zerowa- małżonek, wstępni, zstępni, pasierbowie, rodzeństwo, ojczym, macocha) jest zwolniona od zapłaty podatku od spadków, pod warunkiem złożenia w ciągu 6 miesięcy odpowiedniego formularza do Urzędu Skarbowego.

Darowizna

Darowizna jest formą nieodpłatnego rozporządzania majątkiem za życia darczyńcy, którą dokonuje się poprzez zawarcie umowy darowizny w formie aktu notarialnego. Podobnie, jak w przypadku testamentów, darowiznę dokonać można wobec osób znajdujących się w kręgu spadkobierców ustawowych, a także wobec osób spoza tego kręgu.  Postanowienia umowy darowizny dochodzą do skutku z chwilą podpisania umowy. Jednym ze sposobów zabezpieczenia interesów darczyńcy jest ustanowienie służebności mieszkania w zamian za darowiznę nieruchomości, polegającą na dożywotnim prawie do korzystania z darowanej nieruchomości (lub jej części).

Istnieje możliwość odwołania darowizny już wykonanej w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego. Darczyńca może tego dokonać w terminie roku od dnia dowiedzenia się o rażącej niewdzięczności obdarowanego. Należy mieć na względzie, że darowizny dokonane przez przyszłego spadkodawcę mogą być uwzględnione przy obliczaniu zachowku (oprócz wymienionych wyżej wyjątków).

Najbliższa rodzina (grupa zerowa), tak samo jak w przypadku testamentu, jest zwolniona od zapłaty podatku od spadków, pod warunkiem złożenia w ciągu 6 miesięcy odpowiedniego formularza do Urzędu Skarbowego.

Umowa dożywocia

Umowa dożywocia jest również formą rozporządzania majątkiem za życia zbywającego. Polega na przeniesieniu własności nieruchomości na rzecz nabywcy, w zamian za zapewnienie zbywcy dożywotniego utrzymania (dożywocie). Dożywocie obejmuje przyjęcie zbywcy jako domownika, dostarczanie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienie odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienie własnym kosztem przez nabywcę pogrzeb odpowiadający miejscowym zwyczajom. Właściwą formą dla umowy dożywocia jest akt notarialny sporządzony u notariusza.

W przypadku ewentualnego konfliktu między stronami umowy dożywocia, na żądane jednej z nich sąd może zamienić uprawnienia wynikające z tej umowy na dożywotnią rentę (także w przypadku zbycia otrzymanej nieruchomości przez nabywcę).

Umowa ta jest opodatkowana podatkiem od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% wartości rynkowej nieruchomości, bez względu na stopień pokrewieństwa między zbywcą a nabywcą (brak zwolnienia dla zerowej grupy podatkowej) Co istotne, dożywocie, w przeciwieństwie do darowizny, nie jest uwzględniane przy obliczaniu ewentualnego zachowku.

Formy rozporządzania majątkiem – podsumowanie

TESTAMENTDAROWIZNAUMOWA DOŻYWOCIA
na wypadek śmierciza życiaza życia
  • testament holograficzny- forma pisemna
  • testament notarialny- forma aktu notarialnego
forma aktu notarialnegoforma aktu notarialnego
jasna sytuacja rodzinnawola rozporządzenia majątkiem poza kręgiem spadkobiercówzaufanie między stronami umowy
konieczność przeprowadzenia postępowania spadkowegomożliwość odwołania darowizny już dokonanej (rażąca niewdzięczność)możliwość zmiany umowy dożywocia na dożywotną rentę
pominiętym w testamencie spadkobiercom przysługuje roszczenie o zachowekdarowizna może być uwzględniona przy obliczaniu zachowkunie jest uwzględniania przy obliczaniu ewentualnego zachowku
możliwość wprowadzenia dodatkowych rozporządzeń testamentowych (podstawienie, zapis, zapis windykacyjny)brak takiej możliwościbrak takiej możliwości
możliwość uzyskania zwolnienia od podatku od spadków (grupa zerowa)możliwość uzyskania zwolnienia od podatku od spadków (grupa zerowa)konieczność uiszczenia podatku od czynności cywilnoprawnych

Powiązane artykuły:

by Adwokat dr Natalia Bukowska-Draganik

Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 2010-2013 odbyła aplikację w Izbie Adwokackiej w Gdańsku, a w 2016 r. obroniła pracę doktorską z dziedziny prawa cywilnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Aktualnie prowadzi sprawy w ramach indywidualnej praktyki. Specjalizuje się w prawie rodzinnym, spadkowym oraz w zakresie prawa cywilnego.