Fundacja rodzinna a zachowek – jak nowe przepisy zmieniły zasady sukcesji majątku

Spis treści:

Wprowadzenie

Od momentu wejścia w życie ustawy o fundacji rodzinnej w 2023 roku polski system sukcesji przeszedł istotną zmianę. Fundacja rodzinna stała się narzędziem, które ma zapewniać ochronę majątku rodzinnego, ciągłość biznesu i bezpieczeństwo finansowe najbliższej rodziny fundatora. Wraz z tą zmianą pojawiło się jednak pytanie, jak powiązać fundację rodzinną a zachowek – czyli konstytucyjne prawo członków rodziny do części majątku po śmierci fundatora.

Nowe przepisy nie zniosły instytucji zachowku, ale wprowadziły szereg wyjątków i modyfikacji, które znacząco wpływają na sposób obliczania zachowku, jego wysokość oraz krąg osób odpowiedzialnych za zapłatę zachowku.

Czym jest fundacja rodzinna

Fundacja rodzinna to osoba prawna, której celem jest gromadzenie majątku fundatora i realizacja świadczeń na rzecz wskazanych przez niego beneficjentów fundacji. Ustanowienie fundacji rodzinnej wymaga aktu notarialnego oraz wpisu do rejestru fundacji rodzinnych. Fundacja działa na podstawie statutu fundacji rodzinnej, określającego m.in. zasady wypłat, cele działalności i sposób zarządzania majątkiem.

Fundator może wnieść do fundacji środki pieniężne, udziały w spółkach handlowych, nieruchomości lub inne składniki majątku. Wszystko to tworzy tzw. fundusz założycielski, który stanowi podstawę działalności i majątek fundacji rodzinnej.

Cel fundacji rodzinnej

Podstawowym celem fundacji rodzinnej jest ochrona majątku rodzinnego oraz zapewnienie płynnego przekazania go kolejnym pokoleniom bez konieczności podziału. Fundacja może realizować świadczenia na rzecz członków rodziny (np. regularne wypłaty), finansować edukację lub działalność dobroczynną. W przeciwieństwie do działalności gospodarczej spółek handlowych, jej rola polega na zachowaniu i pomnażaniu majątku, a nie na generowaniu bieżących zysków.

Fundacja rodzinna a zachowek – podstawowy problem

W tradycyjnym modelu prawnym prawo do zachowku pozwala najbliższym krewnym spadkodawcy uzyskać część wartości spadku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Jednak po ustanowieniu fundacji rodzinnej część majątku przestaje formalnie należeć do fundatora – trafia do osobnego podmiotu prawnego. Powstało więc pytanie, czy w takim przypadku fundator może w praktyce uniknąć płacenia zachowku poprzez przeniesienie majątku do fundacji rodzinnej.

Ustawodawca, przewidując takie ryzyko, wprowadził szczegółowe przepisy określające, kiedy majątek fundacji rodzinnej wchodzi do substratu zachowku oraz jak liczyć jego wartość.

Czy majątek fundacji będzie uwzględniany przy obliczaniu zachowku?

Odpowiedź zależy od tego, kiedy uprawnieni do zachowku zgłoszą swoje roszczenia do niego. Majątek fundacji rodzinnej będzie zasadniczo zaliczany do spadku i będzie podstawą zachowku tylko przez 10 lat, licząc od ustanowienia fundacji rodzinnej i wniesienia mienia na fundusz założycielski. Termin ten będzie liczony od dnia otwarcia spadku fundatora, czyli od chwili jego śmierci. Ograniczony, dziesięcioletni termin wynika z nowego art. 994¹k.c. Reguła ta będzie jednak działała, gdy sama fundacja rodzinna nie będzie spadkobiercą, zgodnie bowiem z art. 994¹k.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba, że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Trzeba jeszcze wskazać, trzy wyjątkowe sytuacje, kiedy majątek fundacji rodzinnej nie będzie uwzględniany przy obliczaniu zachowku.

Czego nie dolicza się do spadku?

mienia pozyskanego w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku) – sytuacja, gdy rozwiązanie fundacji rodzinnej nastąpiło za życia fundatora,
funduszu założycielskiego (jeśli jego przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych). – fundusz zostanie jednak doliczony w sytuacji, gdy przekazanie mienia nastąpi9ło na mniej niż 300 dni przed urodzeniem wstępnego.
Funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanego w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą – jest to istotne w sytuacji, gdy fundator chciałby zawrzeć kolejny związek małżeński,

Wartość doliczanego mienia ustala się według stanu z chwili wniesienia funduszu, ale cen z chwili ustalania zachowku – analogicznie jak w przypadku klasycznych darowizn

Kiedy fundacja nie wpływa na zachowek

Istnieją też sytuacje, w których fundacja rodzinna nie ma znaczenia dla obliczenia zachowku:

- jeśli fundacja została ustanowiona dopiero po śmierci fundatora (np. na mocy testamentu),
- gdy fundator wniósł majątek do fundacji ponad 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób spoza najbliższej rodziny,
- lub gdy określone składniki majątkowe nie pochodzą bezpośrednio od fundatora, lecz od innych członków rodziny czy spółek zależnych.

Odpowiedzialność za zapłatę zachowku

Nowelizacja przepisów wprowadziła również nowy krąg podmiotów odpowiedzialnych za zaspokojenie roszczenia o zapłatę zachowku. Oprócz spadkobierców i obdarowanych odpowiadają także:

fundacja rodzinna,
oraz osoby, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Odpowiedzialność fundacji rodzinnej ma charakter subsydiarny – oznacza to, że wierzyciel zachowkowy może dochodzić zapłaty od fundacji dopiero wtedy, gdy nie uzyskał należności od spadkobierców lub obdarowanych.

Fundacja rodzinna a wydziedziczenie i zasady współżycia społecznego

Fundator, sporządzając testament, może pozbawić określoną osobę prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie. Musi jednak wskazać powód zgodny z art. 1008 k.c. – na przykład, że uprawniony uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego albo nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W praktyce oznacza to, że fundacja rodzinna nie daje automatycznej możliwości „ominięcia” zachowku – wszystkie czynności fundatora będą oceniane również przez pryzmat zasad współżycia społecznego.

Przykład praktyczny

Fundator wniósł do fundacji rodzinnej w 2018 roku majątek o wartości 3 mln zł, a zmarł w 2025 roku. Ponieważ wniesienie funduszu nastąpiło mniej niż 10 lat przed śmiercią fundatora, wartość funduszu założycielskiego zostanie doliczona do substratu zachowku. Jeśli fundacja w międzyczasie wypłacała beneficjentom świadczenia, te kwoty również mogą zostać zaliczone na poczet zachowku.
W sytuacji, gdy fundacja zostanie rozwiązana po śmierci fundatora, a majątek przekazany beneficjentom, osoby te mogą ponosić odpowiedzialność za zapłatę zachowku względem innych uprawnionych.

Jak uniknąć sporów o zachowek

Aby uniknąć późniejszych konfliktów w rodzinie, warto:

sporządzić statut fundacji rodzinnej z jasnym opisem świadczeń dla poszczególnych beneficjentów,
rozważyć umowy o zrzeczenie się zachowku zawierane w formie aktu notarialnego,
prowadzić dokumentację wniesionych składników majątku, by w razie potrzeby móc precyzyjnie ustalić substrat zachowku.

Dobrze zaplanowana fundacja rodzinna może ograniczyć ryzyko sporów i zapewnić przejrzyste reguły sukcesji, ale jej nieprawidłowe ustanowienie często prowadzi do długotrwałych postępowań o zachowek.

Dochodzenie i przedawnienie roszczeń o zachowek

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku. W sprawach, w których w grę wchodzi fundacja rodzinna, termin ten liczony jest od chwili śmierci fundatora.
Postępowania o dochodzenie zachowku toczą się przed sądem cywilnym właściwym dla miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Warto w nich przedstawić pełną dokumentację działalności fundacji – w tym statut, uchwały i spisy mienia – co pozwala uniknąć błędów przy obliczeniach.

Podsumowanie

Fundacja rodzinna a zachowek to dziś jedno z najważniejszych zagadnień praktyki prawa spadkowego. Nowe przepisy nie uchylają prawa do zachowku, ale rozszerzają katalog czynników, które należy uwzględnić przy jego obliczaniu. Fundacja rodzinna może być skutecznym narzędziem sukcesyjnym i sposobem na ochronę majątku rodzinnego, ale tylko wtedy, gdy jej struktura uwzględnia prawa osób uprawnionych do zachowku.

Dlatego przy założeniu fundacji rodzinnej i planowaniu przekazania majątku warto skorzystać z pomocy profesjonalnego doradcy prawnego, który pomoże prawidłowo przygotować statut, przewidzieć konsekwencje podatkowe i ograniczyć ryzyko późniejszych roszczeń o zachowek.