W przypadku, gdy między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z nich może żądać rozwiązania małżeństwa przez sąd. Kwestia podziału majątku po rozwodzie to z pewnością najistotniejsza kwestia dla wielu przyszłych rozwodników. Niejasne stany faktyczne oraz skomplikowane stany prawne mogą nawet osoby parające się materią prawa rodzinnego na co dzień wprawić w niemałe zakłopotanie.
Aby rozpocząć omówienie kwestii podziału majątku po rozwodzie, trzeba cofnąć się do momentu zawarcia małżeństwa. Z tą chwilą bowiem powstała tzw. wspólność majątkowa, która według Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w art. 31 obejmuje przedmioty majątkowe nabyte przez małżonków lub jednego z nich w czasie trwania małżeństwa, lecz nie trafiające do majątku osobistego.
W samym małżeństwie majątek można podzielić na 3 rodzaje.
Majątek wspólny małżonków
Zgodnie z art. 31 § 2. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku wspólnego należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków
np.: wynagrodzenie za umowę zlecenie, dzieło, renta, emerytura, kwota pieniężna za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, odszkodowanie za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę, nagroda pracownika miesiąca
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
np.: czynsz najmu, czy dzierżawy, odsetki od lokat bankowych
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
- kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie (..) w ZUS.
Innymi przykładami mogą być np.:
- posiadanie nieruchomości
- urządzenia domowe służące obojgu małżonkom
Należą do majątku wspólnego także, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, czy darowiznę, chyba że darczyńca postanowił inaczej. Są to rzeczy ruchome, które stanowią standardowe wyposażenie domostwa przeciętnej rodziny. Powinny być dostępne powszechnie i używane w typowych gospodarstwach domowych w danym czasie. Mogą to być na przykład: odkurzacz, lodówka, telewizor. Nie będą to jednak dzieła sztuki, cenne obrazy, czy antyki. Są to także przedmioty, które są używane głównie przez jednego z małżonków, ale w przypadku przeciętnej rodziny jest to przedmiot, do którego korzystania możliwość ma także drugi z małżonków np.: tapczan, na którym śpi jedno z małżonków. Takimi urządzeniami domowymi będą także przedmioty, które służą innym osobom bliskim, które mieszkają wspólnie z małżonkami.
- niemajątkowe składniki przedsiębiorstwa
- dochód uzyskany w wyniku przestępstwa jednego z małżonków (Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 29.06.2010 r. sygn. III CZP 42/10)
- gospodarstwo rolne przekazane następcy
- rzeczy nabyte przez zasiedzenie
Należy zauważyć, że dochody z majątku wspólnego, czy osobistego należą do majątku wspólnego małżonków. Przykładem mogą być zyski z przedsiębiorstwa, które jeszcze przed zawarciem małżeństwa było prowadzone przez jednego z małżonków.
Majątek osobisty małżonka
Według art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku osobistego należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
np.: własność samochodu przed zawarciem małżeństwa
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
np.: darowizna na rzecz osoby, która pozostaje w związku małżeńskim bez wskazania dokonania darowizny do majątku wspólnego
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
np.: udziały w spółce cywilnej
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- bielizna, ubrania codzienne, czy radio, które służy tylko jednemu z małżonków
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
- prawo alimentacyjne, czy służebności osobiste oprócz służebności mieszkania
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb, lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
- odszkodowanie za uszkodzenie ciała, czy zadośćuczynienie za ból, czy cierpienie
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
nie należy mylić z pobranym wynagrodzeniem za pracę!; przepis dotyczy wynagrodzenia do momentu wypłaty i służy np. dla zaspokojenia pożyczkodawcy niewypłaconym wynagrodzeniem małżonka, który jest pożyczkobiorcą
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
- nagroda za udział w programie „Milionerzy”, nagroda za wygranie turnieju warcabowego, nagroda uzyskana w konkursie wiedzy, nagroda osobowości roku, czy Nagroda Muzyczna „Fryderyk”
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
- utwór muzyczny, prawo do pierwszego wydania, znak towarowy „Coca-Cola”
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Tzw. zasada surogacji; przykładem może być zakupienie samochodu A za pomocą środków uzyskanych ze sprzedaży samochodu B, należącego do majątku osobistego małżonka; ważne jest zachowanie statusu majątkowego na takim poziomie jak przed zakupem samochodu A podanego w przykładzie.
Po rozwodzie podziałowi podlega głównie majątek wspólny, a wobec majątku osobistego obowiązują przepisy szczególne. Sam podział jest dokonywany po rozwodzie, oprócz wyjątku, w przypadku którego obowiązuje art. 38 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, gdzie na wniosek małżonka sąd może dokonać podziału majątku wspólnego, jeśli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki.
Zasadniczo obowiązują dwa sposoby podziału majątku po zajściu rozwodu.
Umowny podział majątku
Zachodzi w razie porozumienia się małżonków co do podziału całego majątku, bądź części jego składników. Jest to „szybszy” i „sprawniejszy” sposób rozwiązania kwestii podziału i jest dokonywany na podstawie umowy spisanej między małżonkami. Nie jest wtedy wymagane zwrócenie się do sądu. Zasadniczo taka umowa może zostać zawarta w formie dowolnej (np. elektroniczna, pisemna), lecz w przypadku stanu faktycznego, gdy w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość lub spółdzielcze prawo do lokalu, należy zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego przed notariuszem pod rygorem bezwzględnej nieważności.
Żaden przepis nie reguluje dokładnej zawartości umowy podziału majątku między małżonkami, lecz sama umowa zasadniczo powinna zawierać:
- określone strony umowy
- przedmiot umowy
- miejsce sporządzenia
- rozliczenie
- terminy uiszczenia spłat i dopłat
- można także dokonać wyliczenia rzeczy, które trafią do każdego z małżonków
Sama umowa jednak nie może być sprzeczna z ustawą, ani nie może mieć na celu obejście ustawy, gdyż zgodnie z art. 58 § 1. Kodeksu cywilnego taka umowa jest bezwzględnie nieważna. Nie jest wymagane wykonanie kroków w celu stwierdzenia nieważności, gdyż czynność jest już nieważna od chwili jej dokonania. Umowa o podziale majątku nie może być także sprzeczna z tak zwanymi zasadami współżycia społecznego. Są to wartości moralne, reguły, które należy przestrzegać w postępowaniu wobec innych osób w życiu społecznym. Zgodnie z art. 5 Kodeksu cywilnego zakazane jest czynienie z prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.
Katalog zasad jest katalogiem otwartym, więc nie jest możliwe wymienienie każdej zasady, lecz istnieje sposobność ukazania przykładów takich jak:
- wystąpienie o rozwód przez małżonka, który w rażący sposób zaniedbuje swoje obowiązki
- stanu faktycznego, w którym po pięciu latach trwania w związku małżeńskim małżonek chce wziąć rozwód, a druga strona cierpi na nieuleczalną chorobę
Rozliczenie pomiędzy małżonkami może przybrać formę mieszaną, w ekwiwalencie pieniężnym, bądź w formie podziału przedmiotów majątkowych.
W celu uniknięcia potencjalnego sporu, czy wątpliwości stron co do trafności podziału w przypadku istotniejszych i wartościowych rzeczy, bądź nieruchomości możliwe jest skorzystanie z opinii i wyceny eksperta – rzeczoznawcy. Obie strony są bardziej świadome wartości majątkowej rzeczy do podziału, a w przypadku rozliczenia w ekwiwalencie pieniężnym pozwala na bardzo dokładne wyliczenie prawidłowej kwoty.
Do umowy o podział majątku wspólnego mają zastosowanie przepisy ogólne Kodeksu cywilnego dotyczące wad oświadczenia woli. Możliwe jest stwierdzenie ewentualnej nieważności umowy, w sytuacji, gdy istnieje podejrzenie, że osoba zawarła ją będąc w stanie wyłączającym świadome, albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażania woli. Przykładem może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo innego zaburzenia psychicznego zgodnie z art. 82 Kodeksu cywilnego. Inne wady oświadczenia woli również swoje odzwierciedlenie znajdują w Kodeksie cywilnym i są to:
- Pozorność oświadczenia woli; art. 83 Kodeksu cywilnego
Istnieją dwa typy pozorności – bezwzględna oraz kwalifikowana. Bezwzględna występuje, gdy strony dokonując czynności prawnej, nie mają zamiaru wywołania skutków prawnych, a kwalifikowana, kiedy celem jest ukrycie innej czynności prawnej Na przykład: darowizna na rzecz osoby bliskiej, umotywowana wyzbyciem się majątku w czasie postępowania egzekucyjnego.
- Błąd; art. 84 Kodeksu cywilnego
Polega na działaniu przez składającego oświadczenie woli pod wpływem nietrafnego, mylnego wyobrażenia o istniejącym stanie faktycznym. Na błąd może się powołać jedynie składający oświadczenie, a uprawnienie do uchylenia się od oświadczenia złożonego pod wpływem błędu wygasa z upływem roku od wykrycia. Błąd musi być istotny dla sprawy, a przykładem może być np. podanie błędnego adresu lokalu w umowie najmu lokalu.
- Zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca; art. 85 Kodeksu cywilnego
Posłańcem jest podmiot, który został wybrany przez składającego oświadczenie woli i, któremu zostało przydzielone dostarczenie oświadczenia do adresata. Zniekształcenie natomiast może oznaczać zarówno usunięcie ominięcie, jak i dodanie zmian do oświadczenia.
- Podstęp; art. 86 Kodeksu cywilnego
Znany inaczej jako błąd kwalifikowany, występuje w przypadku umyślnego i zamierzonego działania strony, które ma na celu zniekształcenie wyobrażenia drugiej strony o istniejącym stanie faktycznym. W odróżnieniu od błędu można się na niego powołać, nawet gdy podstęp nie był istotny dla danej sprawy.
- Groźba; art. 87 Kodeksu cywilnego
Polega na wywołaniu u drugiej strony poczucia zagrożenia osobistego, czy majątkowego w razie niezłożenia pożądanego oświadczenia woli. Groźba musi być bezprawna oraz w danym stanie faktycznym musi istnieć uzasadniona obawa jej spełnienia. Od chwili ustania zagrożenia obowiązuje rok na uchylenie się od skutków prawnych przez stronę, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem groźby.
Powództwo o ustalenie nieważności umowy o podział majątku
Stwierdzenie nieważności umowy o podział majątku jest możliwe przez sąd w drodze powództwa na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, które może być wytyczone przez strony umowy – małżonków.
W przypadku potwierdzenia zarzutu i jego zasadności sąd może uznać umowę za nieważną, a w odpowiednim zakresie dokonuje podziału majątku wspólnego.
Jeśli zaś sąd uzna, że nie doszło do wystąpienia wady oświadczenia woli i zarzut się nie potwierdzi, wniosek zostaje oddalony.
W przypadku braku zgody między małżonkami co do formy ustalenia podziału, podział majątku jest możliwy wyłącznie w trybie sądowym!
Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej
Alternatywnym rozwiązaniem problemu podziału majątku wspólnego jest ugoda zawarta przed wniesieniem pozwu.
Metoda ta może być istotna, zwłaszcza gdy istnieją realne szanse na zawarcie takiej ugody między małżonkami. Ponadto ze względu ekonomicznego warto rozważyć to rozwiązanie, ponieważ opłata za wniosek o zawezwanie do próby ugodowej w sprawie o podział majątku wspólnego wynosi obecnie 200 złotych.
Zawezwanie do próby ugodowej powinno posiadać zwięźle oznaczoną sprawę, wraz z przedstawieniem propozycji ugodowych. Należy wskazać:
- źródło ustania wspólności majątkowej
- wyrok orzekający rozwód
- ogólne określenie żądania podziału majątku wspólnego
Taka ugoda, która została zawarta przez sąd, ma moc wyroku. Powinna zawierać takie same rozstrzygnięcia, jak w przypadku postanowienia sądu o podziale majątku, czyli:
- sposób podziału
- wydanie poszczególnych rzeczy
- żądania zwrotów nakładów, świadczeń, wydatków
- orzeczenie o spłatach i dopłatach małżonków
Gdy dojdzie do zawarcia ugody, nie jest możliwe zwrócenie się do sądu z wnioskiem o przeprowadzenie podziału majątku wspólnego. Wyjątkiem jest stan faktyczny, w którym jedna ze stron uchyliła się od skutków prawnych oświadczenia woli (podobnie jak w przypadku umowy o podział majątku wspólnego), bądź jeśli zawarta ugoda nie objęła wszystkich składników majątku wspólnego.
Sądowy podział majątku
W razie braku porozumienia małżonków w istocie podziału majątku, każdy z nich może wystąpić z wnioskiem do sądu o dokonanie podziału.
Złożyć wniosek należy do odpowiedniego sądu rejonowego dla miejsca położenia majątku na chwilę złożenia wniosku. Gdy majątek wspólny obejmuje nieruchomości, które są w okręgu działania dwóch lub więcej sądów rejonowych, wnioskodawca ma prawo wyboru sądu właściwego. Wraz z wnioskiem należy przedstawić sądowi dokument, który potwierdza ustanie wspólności majątkowej, czyli przykładowo wyrok rozwodowy. Na wniosek jednej ze stron sąd może dokonać podziału majątku w wyroku orzekającym rozwód. Nie może to jednak spowodować zwłoki w postępowaniu, które ma na celu przede wszystkim rozwiązanie małżeństwa. Sąd może dokonać takiego podziału w razie porozumienia się małżonków, co do wartości oraz składu majątku i sposobu jego podziału.
- Zgodnie z Art. 38 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata od wniosku o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej wynosi 1000 złotych.
- W przypadku, gdy wniosek zawiera zgodny projekt podziału tego majątku, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 złotych. W celu uznania takiego projektu za zgodny, powinien on zostać wtedy podpisany przez obie strony (małżonków). Innym sposobem jest dołączenie do wniosku załącznika z bezwzględną zgodą na projekt podziału drugiego małżonka.
Ponadto zgodnie art. 683 Kodeksu postępowania cywilnego sąd na żądanie uczestnika postępowania, które zostało zgłoszone na nie później niż na pierwszej rozprawie, może przekazać sprawę do sądu rejonowego, w którego okręgu mieszkają wszyscy uczestnicy, albo gdzie znajduje się znaczna część majątku wspólnego.
We wniosku o podział majątku wspólnego powinny co do zasady znaleźć się:
- Składniki majątku wspólnego
Np. samochód osobowy, motocykl, udział w prawie własności samodzielnego lokalu mieszkalnego
W przypadku nieruchomości należy podać między innymi jej dokładny adres, numer księgi wieczystej (jeśli jest założona), czy jej części składowe np. budynki.
W przypadku rzeczy wystarczy jej opisanie, wskazanie szczególnych i charakterystycznych cech oraz podania daty, miejsca wytworzenia. Nie można także zapominać o aktualnym posiadaczu danej rzeczy.
- Wszelkie potencjalne żądania dotyczące zwrotu wydatków, nakładów oraz świadczeń poniesionych przez strony
Np. rozliczenie nakładów poczynionych przez stronę B, z jej majątku osobistego na majątek wspólny w postaci spłacenia rat wspólnego ze stroną A kredytu
Powinny przybrać formę żądania wydania konkretnej kwoty pieniężnej za poczynione nakłady.
- Proponowany podział składników majątku
Np. przyznanie samochodu osobowego oraz motocyklu stronie A, a stronie B przyznanie udział w prawie własności lokalu mieszkalnego
- Dowody prawa własności
Np. umowa darowizny lokalu mieszkalnego przed zawarciem związku małżeńskiego, faktury, dowód rejestracyjny
W razie braku dokumentów, istnieje możliwość wykazania prawa własności za pomocą przykładowo zeznań świadków.
- Możliwe jest także wskazanie dopłat i ich terminów
Zasady sądowego podziału majątku
Co do zasady majątek wspólny małżonków należy podzielić po połowie. Jednak często rozważanym problemem w orzecznictwie i wyrokach jest kwestia wyższego udziału jednej ze stron w powstaniu majątku wspólnego. W razie wystąpienia takiej sytuacji w danym stanie faktycznym, strony mają prawo do wnoszenia o ustalenie udziałów wraz z powzięciem pod uwagę stopnia udziału w tzw. „budowie” majątku. Określenie nierównych udziałów ma jednak wyjątkowy charakter i może doprowadzić nawet do pozbawienia jednego z małżonków całego udziału.
Według ustawodawcy w celu dokonania nierównego podziału muszą być spełnione dwie przesłanki:
- ważne powody
- zawinione porzucenie rodziny na wiele lat, alkoholizm, narkomania
Są to zazwyczaj sprzeczne z etyką zachowania, które sprawiają, że podział po połowie majątku wspólnego byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
- przyczynienie się małżonków do powstania wspólnego majątku
Zgodnie z art. 43 § 3. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Można to zinterpretować jako zaoszczędzeniu wydatków, ze względu na uniknięcie kosztu zatrudnienia pomocy domowej, czy wychowanki do dziecka. O stopniu przyczynienia decyduje także wysokość zarobków, czy racjonalne gospodarowanie zasobami. Innym przykładem może być trwonienie majątku wspólnego przez małżonka.
Małżonek, który żąda ustalenia nierównych udziałów, musi udowodnić swoje postulaty przed sądem. Najczęściej takimi dowodami są zeznania świadków, czy umowy.
Ważną zasadą jest kwestia, że jeżeli w skład majątku wchodzi nieruchomość, należy dołączyć do wniosku odpis z księgi wieczystej!
Podział majątku wspólnego obejmuje składniki, które istnieją w chwili podziału. W razie potencjalnego zbycia lub zużycia bezprawnego takich części majątku przed podziałem, należy je uwzględnić przed sądem. Wartość takich składników jest określana na podstawie jego wartości rynkowej w momencie podziału, a według stanu rzeczy z chwili ustania wspólności majątkowej. Majątek małżonka, który dokonał zniszczenia rozmyślnego lub wyzbył się składników, powinien zostać uszczuplony odpowiednio o taką wartość.
Po złożeniu wniosku sąd ustala wartość oraz skład majątku wspólnego, który podlega podziałowi. Skład jest ustalany według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej, a wartość według cen rynkowych z daty podziału. W razie wątpliwości co do wartości możliwe jest powołanie biegłego, którego opinia jest następnie głównym czynnikiem w dalszych ustaleniach wysokości majątku. Sąd rejonowy orzeka także kwestie, które z rzeczy będą należeć do odpowiedniego małżonka.
Jeśli z oświadczeń uczestników postępowania wyniknie, że istnieje majątek wspólny, który wymaga podziału, a nie został objęty we wniosku przez uczestników, również powinien podlegać podziałowi!
W razie, gdy przed sądem strony nie są w stanie się porozumieć, co do zgodnego wniosku o podział majątku, sąd dokonuje podziału.
Co należy do majątku wspólnego?
W razie wątpliwości związanych z faktem, czy dany przedmiot należy do majątku osobistego, czy wspólnego istnieje możliwość rozstrzygnięcia sporu przed sądem.
Kwestia znajduje także swoje odzwierciedlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W sprawie oznaczonej sygnaturą III CZP 45/18 rozważono problem:
„Czy rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje reżim ustawowej wspólności majątkowej, w części ze środków pochodzących z majątku odrębnego jednego z małżonków a w części z ich majątku wspólnego wchodzi w całości do majątku wspólnego, czy też wchodzi do tego z majątków, z którego pochodzi większa część środków na nabycie rzeczy, czy też wchodzi do majątku odrębnego jednego z małżonków i jednocześnie do ich majątku wspólnego w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na nabycie rzeczy?”
Zdaniem Sądu Najwyższego:
„Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.”
W skład majątku wspólnego nie wchodzi na przykład:
- prawo do grobu
Prawo te jest złożone z elementów zarówno o charakterze osobistym, jak i majątkowym. Oznacza to, że podmiot jest jednakowo uprawniony do pochowania zmarłego, czy jest objęty opłatami za grób, czy może ponosić wydatki na rzecz urządzenia grobu np. wystawiając nagrobek.
W skład majątku wspólnego wchodzi zaś:
- wynikające z umowy leasingu prawo do wykorzystania rzeczy oraz przewidziane w umowie roszczenie o zakup w terminie wskazanym w umowie (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2015 r. sygn. II CSK 322/14)
- prawo do korzystania z kwatery stałej ORAZ prawo do odprawy mieszkaniowej (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2017 r. sygn. I CSK 353/16)
- prawo do korzystania z lokalu mieszkalnego przydzielonego jednemu z małżonków
- wierzytelność o zwrot nakładów na nieruchomość stanowiąca własność osoby trzeciej
- wierzytelność z tytułu zwrotu kwoty stanowiącej przedmiot nieważnej umowy darowizny (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2012 r. sygn. V CSK 408/11)
